Alkohol jako ważny czynnik ...

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
P R A C A P R Z E G L Ą D O W A
Marzena Binczycka-Anholcer
Katedra Medycyny Społecznej Akademii Medycznej im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Alkohol jako ważny czynnik
zachowań suicydalnych kobiet
Alcohol as a significant factor in women’s suicidal behaviour
Adres do korespondencji:
dr n. med. Marzena Binczycka-Anholcer
Os. Orła Białego 71/6
61–251 Poznań
tel. kom.: 0605 075 646
e-mail: marbin@esculap.pl;
marbin@mp.pl
Streszczenie
Alkohol jest ważnym czynnikiem ryzyka suicydalnego. Częstość samobójstw wśród osób uzależnionych
od alkoholu jest kilkakrotnie wyższa niż przeciętna w populacji ogólnej. Według Światowej Organizacji
Zdrowia (WHO) samobójstwa popełniane pod wpływem alkoholu stanowią średnio 20% wszystkich zgo-
nów samobójczych (w USA — 25%, w Polsce — 22%).
Ocena znaczenia alkoholu w podjęciu decyzji samobójczej jest w wielu przypadkach bardzo trudna.
Jedynie w sytuacji śmierci samobójczej alkoholika często może to być sposób ucieczki od choroby alko-
holowej i związanych z tym problemów. Z reguły alkohol jest pity „dla kurażu” — w celu ułatwienia podję-
cia decyzji samobójczej.
Aby ocenić wpływ alkoholu na popełnienie samobójstwa przez kobiety, przeprowadzono analizę proto-
kołów sekcji zwłok wykonanych w Katedrze i Zakładzie Medycyny Sądowej Akademii Medycznej w Po-
znaniu w latach 1994–2003. Spośród ogólnej liczby 586 zgonów samobójczych popełnionych w latach
1994–2003 na terenie Poznania (w tym 468 mężczyzn i 118 kobiet) 264 nastąpiły pod wpływem alkoholu
(45%). Alkohol wykryto u 222 mężczyzn (47% mężczyzn) i 42 kobiet (36%).
Odnotowano niepokojący fakt, że w okresie ostatnich 15 lat odsetek samobójstw kobiet będących pod
wpływem alkoholu wzrósł z 11,3% do prawie 36%.
Najczęściej pod wpływem alkoholu samobójstwa popełniają kobiety w wieku 31–50 lat. Jest to okres
największej aktywności zawodowej i rodzinnej, co może świadczyć o występowaniu problemów niedo-
stosowania społecznego, wpływie bezrobocia oraz o innych kłopotach rodzinnych i zdrowotnych. Często
także niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb zdrowotnych, emocjonalnych i materialnych tych
kobiet wpływa na podjęcie ostatecznej decyzji o odebraniu sobie życia.
słowa kluczowe:
słowa kluczowe: alkohol, zachowania suicydalne, kobiety
Suicydologia Tom 2, nr 1, 57–63
Copyright © 2006 Polskie
Towarzystwo Suicydologiczne
ISSN 1895–3786
www.suicydologia.viamedica.pl
Abstract
Alcohol is a significant suicidal risk factor. Suicide rates among alcohol dependent persons are several
times higher than these in the general population. According to WHO estimates, suicides committed
under the influence of alcohol constitute on the average 20% of all suicidal deaths (25% in the USA, and
22% in Poland). In many cases it is difficult to assess the role of alcohol in the decision to commit suicide.
Suicide of alcohol dependent persons may be sometimes regarded as an attempt to get rid of alcoho-
lism. Moreover, before attempting suicide people often drink alcohol to give themselves Dutch courage.
In order to investigate the effect of alcohol on suicidal behavior in women reports of post-mortems perfor-
med at the Department of Forensic Medicine, Medical University of Poznań in the years 1994–2003 were
analyzed. Out of the total of 586 suicidal deaths (486 men and 118 women) registered in that period, 264
(45%) were committed under the influence of alcohol. Alcohol was detected in 47% of males (222 cases)
and 36% of females (42 cases).
www.suicydologia.viamedica.pl
57
słowa kluczowe:
 SUICYDOLOGIA 2006, tom 2, nr 1
An alarming increase in the rate of suicides committed under the influence of alcohol by women was
noted in the past 15 years, from 11.3% to 36%.
Suicide under the influence of alcohol was most frequently committed by women in the 31 to 50 age
range, i.e. in the period of life characterized by the highest occupational and family activity. This may
suggest that the decision to commit suicide is influenced by such factors as social maladjustment, unem-
ployment, as well as economic, family and health problems.
key words:
Na następnej planecie mieszkał pijak. Wizyta ta trwała
krótko, ale pogrążyła Małego Księcia w głębokim smutku.
— Co ty robisz? — zapytał Pijaka, którego zastał siedzą-
cego w milczeniu przed baterią pustych butelek i baterią
pełnych butelek.
— Piję — odpowiedział Pijak z grobową miną.
— Dlaczego pijesz? — zapytał Mały Książę.
— Żeby zapomnieć, że się wstydzę — wyznał Pijak spusz-
czając głowę.
— Czego się wstydzisz? — dopytywał się Mały Książę, bo
pragnął pomóc Pijakowi.
— Wstydzę się, że piję — oświadczył Pijak na zakończenie
i pogrążył się w milczeniu.
Mały Książę odszedł zmieszany.
„Dorośli są naprawdę bardzo, bardzo dziwni” — powie-
dział sobie w duchu, ruszając w dalszą drogę.
bójczych mężczyzn do kobiet (M/K) w Polsce w 2005
roku wynosi 5:1.
Jest to jedna z najniższych proporcji samobójstw popeł-
nionych przez kobiety w stosunku do mężczyzn w po-
równaniu z innymi krajami. Na świecie proporcja ta prze-
ciętnie wynosi 3,5:1. Niemal 20% samobójstw w Polsce
w ostatnim dziesięcioleciu dokonano pod wpływem al-
koholu.
Częstość samobójstw popełnianych pod wpływem alko-
holu w Polsce obecnie się zmniejsza, natomiast w Po-
znaniu gwałtownie rośnie (tab. 1).
Na podstawie analizy protokołów sekcji zwłok wykona-
nych w Katedrze i Zakładzie Medycyny Sądowej Aka-
demii Medycznej w Poznaniu w latach 1994–2003
w odniesieniu do ogólnej liczby wykonanych sekcji zwłok
(4100) stwierdzono 586 zgonów samobójczych, z czego
264 samobójców (45%) znajdowało się pod wpływem
alkoholu. Mężczyźni stanowili 80% samobójców, kobiety
— 20%. Pod wpływem alkoholu znajdowało się 48%
mężczyzn samobójców oraz 35% kobiet samobójczyń.
Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO,
World
Health Organization
) samobójstwa popełnione pod wpły-
wem alkoholu stanowią średnio 20% wszystkich zgonów
samobójczych (USA — 25%; Polska — 22,2%) [2]. Al-
kohol, po chorobach psychicznych, należy do najistot-
niejszych czynników ryzyka suicydalnego. Ocena zna-
czenia alkoholu w podjęciu decyzji samobójczej jest
w wielu przypadkach trudna. Z reguły alkohol spożywa
się w celu ułatwienia podjęcia decyzji samobójczej lub
dokonania aktu autodestrukcji. Jedynie w sytuacji śmier-
ci samobójczej alkoholika okoliczność wpływu alkoho-
Antoine de Saint-Exupéry
„Mały Książę”
Liczba zamachów samobójczych (samobójstw i prób sa-
mobójczych) w Polsce według danych KG Policji stale
rośnie i w ciągu ponad 40 lat (1962–2003) ich współczyn-
niki na 100 000 mieszkańców zwiększyły się z 7,4 w latach
60. XX wieku do średnio 15 w latach 90. (współczynniki
tylko samobójstw zakończonych zgonem odpowiednio:
6,8 i 14,0). Samobójstwa w Polsce stanowią 1,35% wszyst-
kich zarejestrowanych zgonów oraz 1,69% zgonów z orze-
czeniem przyczyny [1].
W ogólnej liczbie samobójców mężczyźni stanowili 81–
–84%, a kobiety — 16–19%. Stosunek zgonów samo-
Tabela 1. Liczba samobójstw popełnionych pod wpływem alkoholu w Polsce i w Poznaniu w latach 1999–2002
Table 1. Number of suicides committed under the influence of alcohol in Poland and Poznań in the years 1999–2002
Rok
Polska
Poznań
Liczba samobójstw
Odsetek od ogólnej
Liczba samobójstw
Odsetek od ogólnej
pod wpływem alkoholu
liczby samobójstw
pod wpływem alkoholu
liczby samobójstw
1999
1056
20,30%
18
28,57%
2000
1134
20,08%
31
44,29%
2001
1050
18,32%
23
46,94%
2002
1069
17,94%
33
53,23%
Źródło: Dane statystyczne ogólnopolskie o samobójstwach z KG Policji
58
www.suicydologia.viamedica.pl
key words:
key words: alcohol, suicidal behaviours, womens
 Marzena Binczycka-Anholcer,
Alkohol jako ważny czynnik zachowań suicydalnych kobiet
lu na zachowanie autodestrukcyjne nie ma takiego zna-
czenia, chyba że jest to sposób ucieczki od choroby al-
koholowej. Poza tym nałogowi alkoholicy popełniają
samobójstwa w okresie abstynencji alkoholowej; moż-
na więc stwierdzić, że jest to czyn dokonany w stanie
pełnej świadomości.
Samobójstwo uznaje się za rodzaj śmierci dobrowolnej.
Jest traktowane jako pewna forma wyboru; samobójstwo
można rozważać w kategoriach procesu decyzyjnego,
decyzja zaś kojarzy się ze świadomością działania [3]. Jed-
nak czy samobójstwo zawsze jest dokonane w pełnej świa-
domości decyzji i szansy wyboru? Należy więc rozstrzy-
gnąć, czy alkohol był czynnikiem sprawczym, czy też uła-
twiającym podjęcie decyzji o samobójstwie. Samobójstwa
pod wpływem alkoholu popełniają osoby, które do koń-
ca nie są przekonane o słuszności swojej decyzji, potrze-
bują dodatkowych bodźców, stymulacji, boją się, i wła-
śnie alkohol obniża poziom samokontroli. W psychozie
alkoholowej chory w głębokiej depresji może zamierzać
odebrać sobie życie z powodu braku tej samokontroli.
Decyzja popełnienia samobójstwa jest procesem prze-
myślanym, długotrwałym, wynikiem nawarstwiających
się problemów rodzinnych, społecznych, ekonomicz-
nych, zdrowotnych lub reakcją impulsywną wywołaną
nagłą niekorzystną sytuacją emocjonalną człowieka.
Można przypuszczać, że wobec zaplanowanego samo-
bójstwa alkohol stanowi czynnik ułatwiający podjęcie
decyzji o wyborze czasu, sposobu i miejsca czynu. Sa-
mobójstwo popełnione pod wpływem stresu, emocji, nie-
korzystnych przeżyć, niedojrzałości emocjonalnej, trud-
nych sytuacji bardzo często jest działaniem impulsyw-
nym, podjętym pod wpływem alkoholu. Alkohol wyzwala
zachowania agresywne, ale również ułatwia podjęcie de-
cyzji samobójczej. Znosi uczucie lęku, zaburza świado-
mość oraz zdolność do podejmowania odpowiedzialnych
decyzji. Mężczyźni sięgają po alkohol częściej niż ko-
biety. Wiąże się to z ich słabszą odpornością psychiczną,
mniejszą wytrzymałością na ból oraz brakiem umiejęt-
ności podejmowania odpowiedzialnych decyzji, zwłasz-
cza w kwestiach dotyczących problemów rodzinnych.
Samobójstwo było i jest kulturową formą rozwiązywa-
nia problemów życiowych; zależnie od przyjętych norm
społecznych, jest wykładnikiem stosunków społecznych
i rodzinnych. Samobójstwa są odzwierciedleniem rela-
cji kulturowych, obyczajów, mentalności społecznej
i indywidualnej. Jak wszystkie zjawiska społeczne pod-
lega ewolucji historycznej i kulturowej [4].
Alkohol i samobójstwo — oba te zjawiska mają bardzo
bliskie i wspólne pochodzenie (
genus proximum
), czyli pa-
tologię społeczną, do której zalicza się również: przestęp-
czość, zachowania prowadzące do dezintegracji rodziny,
przemoc, agresję, narkomanię. Z ogólnej liczby przestępstw
26%, w tym czyny o charakterze kryminalnym, popełnia
się w związku ze spożyciem alkoholu. Osoby pijące i alko-
holicy popełniają przestępstwa wielokrotnie częściej niż
osoby tej samej płci w tym samym wieku, nienależące do
intensywnie nadużywających alkoholu [5, 6]
Alkohol wpływa na zaburzenia zdolności poznawczych,
blokuje prawidłową ocenę sytuacji i jej interpretację.
Powoduje zaburzenia prawidłowego funkcjonowania
układu nerwowego oraz uszkodzenia biologiczne, a tak-
że wyzwala agresywne zachowania.
Częstość prób samobójczych wśród alkoholików i osób
nadużywających alkoholu jest wyższa niż w pozostałej
części społeczeństwa, dlatego większe jest też ich praw-
dopodobieństwo [7].
Samobójstwa wśród kobiet najczęściej wiążą się z trud-
nościami w pogodzeniu ról społecznych w środowisku
pracy i domu. Kobiety samobójczynie charakteryzują się
wysokim poziomem wykształcenia (około 40% ma wy-
kształcenie wyższe) i dużą aktywnością zawodową.
Świadczą o tym wysokie wskaźniki samobójstw wśród
kobiet pracujących w niektórych zawodach i kategoriach
społeczno-zawodowych, czyli: lekarek, dziennikarek,
nauczycielek, kobiet biznesu, artystek, aktorek, pracow-
nic zatrudnionych w budownictwie, transporcie, prze-
myśle, specjalistek w zawodach technicznych i admini-
stracyjno-biurowych [8]. W latach 90. ubiegłego stule-
cia stworzono dla kobiet nowe możliwości awansu za-
wodowego i społecznego. Z modelu „matki Polki” ko-
biety stają się profesjonalistkami z wyższych klas spo-
łecznych, na kierowniczych stanowiskach, z wysokim sta-
tusem materialnym, bez obciążeń obowiązkami rodzin-
nymi [9]. Niezależne kobiety sukcesu wybierają model
życia „singla” i samotności z wyboru. Pojawiają się na-
pięcie, stres, depresje, lęki. Walka o utrzymanie pozycji
zawodowej i społecznej często w tej sytuacji prowadzi
do sięgania po leki, narkotyki lub alkohol.
Stres, problemy w pracy, konflikty rodzinne lub brak
rodziny, świadoma bezdzietność, zdrada małżeńska do-
prowadzają do emocjonalnej pustki i izolacji. Sięganie
po alkohol staje się wyjściem alternatywnym dla wszel-
kiego zła. Co druga bezdzietna kobieta po 50. roku życia
popada w depresję, alkoholizm, lekomanię, dokonuje
próby samobójczej. Pojawiająca się z czasem agresja jest
przyczyną pierwszych prób samobójczych. Duże ryzyko
samobójstwa występuje u kobiet w wieku 21–30 lat; to
okres końca szkoły, studiów, zakładania rodziny, rodze-
nia dzieci, ale też konfliktów, załamań, emocji prowa-
dzących do depresji, alkoholizmu, prób samobójczych
lub samobójstw dokonanych. Drugi niebezpieczny etap
w życiu kobiety to utrata ról życiowych, społecznych,
zawodowych (40–60 lat); to syndrom „pustego gniaz-
da”, niespełnionych nadziei, czas biologicznego starze-
nia, utraty atrakcyjności, samotności (po rozwodzie),
wdowieństwa, niepełnosprawności, chorób.
Nadużywanie alkoholu prowadzi do procesów dezinte-
gracyjnych rodziny, co potwierdzono w badaniach in-
terdyscyplinarnych. Częstość prób samobójczych wśród
alkoholików i osób nadużywających alkoholu jest wyż-
www.suicydologia.viamedica.pl
59
 SUICYDOLOGIA 2006, tom 2, nr 1
sza niż w pozostałej części społeczeństwa i próby te są
bardziej prawdopodobne, co dotyczy osób obojga płci.
Aby ocenić wpływ alkoholu na zachowania suicydalne
wśród kobiet, przeanalizowano protokoły sekcji zwłok
oraz sprawozdania chemiczno-toksykologiczne opraco-
wane w Katedrze i Zakładzie Medycyny Sądowej Aka-
demii Medycznej w Poznaniu w latach 1994–2003. Spo-
śród ogólnej liczby zgonów samobójczych w latach 1994–
–2003 (586 przypadków, w tym 468 mężczyzn i 118 ko-
biet) 264 nastąpiły pod wpływem alkoholu (45%). Al-
kohol wykryto u 222 mężczyzn (47% ogółu mężczyzn)
i 42 kobiet (36%) (tab. 2, 3).
Najczęściej pod wpływem alkoholu samobójstwa popeł-
niają kobiety w wieku 31–40 lat i 41–50 lat. W tabeli 4
przedstawiono liczbę samobójstw dokonanych przez
kobiety ogółem i pod wpływem alkoholu.
Niepokojący jest fakt, że prawie połowa kobiet samobój-
czyń z przedziału wiekowego 41–60 lat była pod wpły-
wem alkoholu (ok. 42%), a z przedziału wiekowego 31–
–40 (36%). Około 50–60% kobiet popełniających samo-
bójstwo ma złożoną diagnozę psychiatryczną i często jed-
nym z czynników jest uzależnienie. Od alkoholu jest uza-
leżnionych około 40% ofiar samobójstw, w tym kobiety
stanowią około 11%. Kobiecy alkoholizm jest skompli-
kowany w diagnozowaniu, gdyż często łączy się z uzależ-
nieniem od leków psychotropowych, uspokajających, na-
sennych, z występującą depresją i nerwicami. Dlatego
Tabela 2. Liczba zgonów samobójczych z uwzględnie-
niem płci w Poznaniu w latach 1994–2003
Table 2. Number of suicidal deaths by sex in Poznań in
the years 1994–2003
Liczba bezwzględna
Odsetek
Mężczyźni 468 79,86%
Kobiety 118 20,14%
Razem 586 100%
Źródło: Protokoły sekcyjne Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej Akade-
mii Medycznej w Poznaniu
Tabela 3. Liczba zgonów samobójczych pod wpływem alkoholu z uwzględnieniem płci w Poznaniu w latach 1994–2003
Table 3. Number of suicidal deaths under the influence of alcohol by sex in Poznań in the years 1994–2003
Liczba samobójstw Samobójstwa pod wpływem alkoholu
Liczba bezwzględna
Odsetek
Mężczyźni
468
222
47,44%
Kobiety
118
42
35,59%
Razem
586
264
45,05%
Źródło: Protokoły sekcyjne Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej Akademii Medycznej w Poznaniu
Tabela 4. Samobójstwa popełnione przez kobiety w przedziałach wiekowych w Poznaniu w latach 1994–2003,
ogółem i pod wpływem alkoholu
Table 4. Suicides committed by women in age groups in Poznań in the years 1994–2003.Total and group under the
influence of alcohol
Wiek
Ogółem
Pod wpływem alkoholu
samobójczyń
Liczba
Odsetek
Liczba
Odsetek liczby
w latach
samobójstw
ogólnej
samobójstw
samobójstw
liczby
popełnionych
samobójstw
pod wpływem alkoholu
0–20
13
11,02%
2
4,77%
21–30
18
15,25%
6
14,28%
31–40
27
22,89%
15
35,71%
41–50
30
25,42%
13
30,95%
51–60
12
10,17%
4
9,52%
> 60
18
15,25%
2
4,77%
Ogółem
118
100%
42
100%
Źródło: Protokoły sekcyjne Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej Akademii Medycznej w Poznaniu
60
www.suicydologia.viamedica.pl
Marzena Binczycka-Anholcer,
Alkohol jako ważny czynnik zachowań suicydalnych kobiet
Tabela 5. Sposoby popełnienia samobójstwa przez kobiety w Poznaniu w latach 1994–2003
Table 5. Methods of commiting suicide used by women in Poznań in the years 1994–2003
Samobójstwa
Samobójstwa
ogółem
pod wpływem alkoholu
Liczba
Odsetek
Liczba
Odsetek
Powieszenie się
39
33,05%
15
35,71%
Zatrucie się środkami farmakologicznymi
26
22,03%
11
26,19%
Skok z wysokości
26
22,03%
6
14,29%
Rzucenie się pod pociąg
11
9,32%
3
7,14%
Utopienie się
7
5,93%
4
9,53%
Inne
9
7,64%
3
7,14%
Razem
118
100%
42
100%
Źródło: Protokoły sekcyjne Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej Akademii Medycznej w Poznaniu
trudno jednoznacznie ustalić, czy przyczyną samobójstwa
była choroba psychiczna, czy uzależnienie oraz czy sa-
mobójstwo było implikacją choroby psychicznej, czy al-
koholowej. „Z faktu, że denat popełnił samobójstwo
w stanie upojenia alkoholowego, nie wynika oczywiście,
że motywem samobójstwa był alkoholizm. Możemy więc
raczej uznać, że owa najliczniejsza grupa samobójców, to
po prostu osoby, które — celowo lub nie — użyły alko-
holu, zanim dokonały samobójstwa” [10].
Najczęstszym sposobem odebrania sobie życia przez
kobiety było powieszenie się (33,05% ogólnej liczby sa-
mobójczyń, w tym 35,71% będących pod wpływem al-
koholu), użycie środków farmakologicznych (odpowied-
nio: 22,03% i 26,19%) i skok z wysokości (odpowied-
nio: 22,03% i 14,29%) (tab. 5).
Stężenie alkoholu we krwi samobójczyń wynosi 0,5–
–4,0‰. W przypadku, gdy stwierdza się wysokie stęże-
nie alkoholu etylowego (≥ 4‰), należy uwzględniać
możliwość nieszczęśliwego wypadku, a nie śmierci sa-
mobójczej. Należy sądzić, że lekki stan upojenia alko-
holowego znosi uczucie lęku oraz ułatwia podjęcie osta-
tecznej decyzji. Niepokojący jest fakt wzrostu liczby sa-
mobójstw kobiet będących pod wpływem alkoholu
w ciągu ostatnich 15 lat. Odsetek ten wzrósł z 11,3% do
36% [4, 11–13]. Najczęściej we krwi samobójczyń stwier-
dzano 1,51–2,00‰ alkoholu (16,67%) i do 0,5‰ alko-
holu (także 16,67% badanej próby) (tab. 6).
Bardzo istotnym czynnikiem negatywnie wpływają-
cym na stabilizację emocjonalną kobiet jest problem
migracji. Migracja może być pozioma — wahadłowa, jak
codzienne dojazdy do pracy, okresowa — czyli wyjazdy
w delegację lub stała — wiążąca się ze zmianą miejsca
zamieszkania, często ze zmianą kraju. Migracje są cha-
rakterystyczne dla XX i XXI wieku. Łączą się z uprze-
mysłowieniem i urbanizacją, są jednocześnie zmienną
pośredniczącą w narastaniu zachowań dewiacyjnych
[14]; odpowiadają one za powstanie stanu niepewności
Tabela 6. Stężenie alkoholu we krwi samobójczyń w Pozna-
niu w latach 1998–2002
Table 6. Blood alcohol levels in female suicides in Po-
znań in the years 1998–2002
Stężenie alkoholu
Samobójczynie
we krwi
Liczba
Odsetek
£
0,50‰ 7 16,67%
0,51–1,00‰ 5 11,90%
1,01–1,50‰ 6 14,26%
1,51–2,00‰ 7 16,67%
2,01–2,50‰ 5 11,90%
2,51–3,00‰ 7 16,67%
3,01–3,50‰ 4 9,52%
3,51–4,00‰ 1 2,38%
Razem 42 100%
Źródło: Protokoły sekcyjne Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej Akade-
mii Medycznej w Poznaniu
i tymczasowości. Brak stałego miejsca zamieszkania
i pracy to brak tradycji, upadek autorytetów, wzorców
do naśladowania.
Brak stabilizacji jest jednym z ważniejszych czynników
powodujących izolację społeczną i rodzinną. Rozdraż-
nienie i samotność powodują poszukiwanie nowych al-
ternatywnych rozwiązań czy zachowań. W wyniku nie-
powodzeń osobistych często dla osamotnionych kobiet
alternatywnym wyjściem jest „picie alkoholu w samot-
ności”. Celem takiego postępowania jest rozładowanie
napięcia emocjonalnego oraz agresji wzrastającej wo-
bec siebie i otoczenia.
„Choroba wolnego czasu” — tak nazwał piątkowe
depresje holenderski psycholog, profesor Ad Vin-
www.suicydologia.viamedica.pl
61
[ Pobierz całość w formacie PDF ]