aleksytymia w schizofrenii

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->PsychiatriaPRACA ORYGINALNAtom 7, nr 1, 25–32© Copyright 2010 Via MedicaISSN 1732–9841Agnieszka Sym1, Łukasz Gawęda2, Julia Wiktorska-Zapała3, Joanna Kreczmańska3,Krzysztof Staniszewski2, Agnieszka Łukasiewicz4, Andrzej Kokoszka2Oddział XX Dzienny Psychiatryczny Szpitala Nowowiejskiego w Warszawie2II Klinika Psychiatryczna Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego3Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej w Warszawie4Oddział Psychiatryczny Wojewódzkiego Szpitala Bródnowskiego w Warszawie1Ocena związków poczucia wpływuna przebieg schizofreniiz temperamentem i aleksytymią*#Evaluation of relations between self-influenceon the course of schizophrenia and of personalitytraits — temperament and alexithymia*Badanie nie było sponsorowane#Prezentowany materiał badawczy został również wykorzystany do napisania prac magisterskich w Szkole WyższejPsychologii Społecznej przez przez Julię Wikorską-Zapałę i Joannę Kreczmańską (pod kierunkiem Prof. Andrzeja Kokoszki)AbstractIntroduction. The aim of this paper is to present two different studies exploring relations between self-influenceon the course of schizopherania and 1) alexithymia, 2) temperament.Material and methods. In the first study took part 95 persons (42 women, 52 men) of mean age 45.53 (SD =16.44). In the second study took part 90 persons (36 women, 54 men) of mean age 42,63 (SD=12,75). In bothstudies participants were outpatients and inpatients with schizophrenia according to International Classificationof Diseases and Health Related Problems. They filled self-ratings scales in the first study: Toronto AlexithymiaScale, Brief Measure to Assess Perception of Self-Influence on the Disease Course — 13 items version for schizo-phrenia; in the second study: Emotionality, Activity and Sociability Temperament Survey (EAS-D), Brief Measureto Assess Perception of Self-Influence on the Disease Course — 5 items version for schizophrenia.Results and conclusions. It was observed no significant correlation between self-influence on the disease cour-se and alexithymia. It was also found that self-influence on the schizophrenia course is not related to biologicalconditioned dimension of personality — temperament (only Sociability scale of EAS-D correlates with self-influ-ence on the disease course). The study confirms earlier results that traits of alexithymia are related to schizoph-renia. Psychiatry 2010; 7, 1: 25– 32201010;1: 25–key words:schizophrenia, self-influence on the disease course, temperament, alexithymiaWSTĘPStosowanie się przez pacjentów do zaleceń lekar-skich w chorobach przewlekłych jest według Świa-Adres do korespondencji:prof. dr hab. Andrzej KokoszkaII Klinika Psychiatryczna WUMul. Kondratowicza 8, 03–242 Warszawatel./faks: (22) 326 58 92e-mail: Andrzej.Kokoszka@wum.edu.pltowej Organizacji Zdrowia (WHO,World Health Or-ganization)obecnie dużym wyzwaniem dla medy-cyny [1]. W schizofrenii stopień niestosowania siędo zaleceń lekarskich jest szczególnie wysoki [2,3]. Jednym z warunków zaangażowania pacjentaw wypełnianie zaleceń lekarskich jest doświadcza-ne przez niego poczucie wpływu na przebiegwww.psychiatria.viamedica.pl25Psychiatria 2010, tom 7, nr 1choroby [4]. Natomiast stosowanie zleconego po-stępowania terapeutycznego przez pacjentów jestzwiązane z umiejętnością posługiwania się mecha-nizmami radzenia sobie z chorobą. Zgodnie z teo-rią odpowiedniego dopasowania (goodnessof fithipothesis),wykorzystywanie stylów zorientowa-nych na rozwiązanie problemów wymaga poczu-cia kontroli nad stresorem [5]. Jednak w przypad-ku przewlekłych chorób o postępującym przebie-gu, pełna kontrola nad nimi nie jest możliwa i dla-tego zaproponowano posługiwanie się w takichprzypadkach terminem „poczucia wpływu na prze-bieg choroby” [6]. Uzasadnieniem jego wprowa-dzenia jest fakt, że niemal zawsze pacjent ma pe-wien wpływ na swój stan zdrowia. W badaniachz zastosowaniem Krótkiej Metody Oceny PoczuciaWpływu na Przebieg Choroby w wersji dla cukrzy-cy [6] wykazano związek poczucia wpływu na prze-bieg cukrzycy z intensywnością leczenia [7], a me-toda ta w opinii diabetologów znajduje zastoso-wanie w praktyce [8]. Te pozytywne doświadcze-nia skłoniły do opracowania Krótkiej Skali Poczu-cia Wpływu na Przebieg Choroby — w wersji dlaschizofrenii (BriefMeasure to Assess Perception ofSelf-Influence on the Disease Course — version forschizophrenia)[4, 9].Znaczenie kliniczne poczucia wpływu na przebiegchoroby potwierdzono w wynikach badania przepro-wadzonego przez Kokoszkę [10]. Wśród 177 pacjen-tów z rozpoznaniem schizofrenii, korzystającychz pomocy psychiatrycznej w warunkach ambulatoryj-nych, stwierdzono, że poczucie wpływu na przebiegchoroby korelowało z oceną stanu klinicznego we-dług Skali Ogólnego Wrażenia Klinicznego (CGI,Cli-nical Global Impression Scale)(r = –0,57), funkcjo-nowaniem społecznym według Ogólnej Oceny Funk-cjonowania (GAF,Global Assessment of Functioning)(r = 0,56), stosowaniem się do zaleceń farmakolo-gicznych (r = 0,40) oraz ze stylem radzenia sobie zestresem zorientowanym na unikanie (r = –0,52).W badaniu wykazano również umiarkowany związek(r = 0,49) wglądu z poczuciem wpływu na przebiegchoroby. Również w innych badaniach potwierdzo-no związek poczucia wpływu na przebieg chorobyz poziomem wglądu oraz, choć w mniejszym nasile-niu niż w badaniu Kokoszki, ze stylem radzenia so-bie ze stresem zorientowanym na unikanie [11].Niniejsza praca stanowi kolejny etap badań doty-czących uwarunkowań poczucia wpływu na prze-bieg schizofrenii. Oceniono w niej znaczenie tem-peramentu oraz aleksytymii, jako cech osobowościmogących mieć związek z poczuciem wpływu naprzebieg choroby u pacjentów chorych na schizo-frenię. Wybór aleksytymii wynikał z rezultatów wcze-śniejszych badań wskazujących, że aleksytymia jestmocniej nasilona w grupie osób ze zdiagnozowanąschizofrenią [12]. Natomiast postawienie hipotezymówiącej o związku poczucia wpływu na przebiegschizofrenii z temperamentem, wynikało z donie-sień wskazujących na bardzo duże znaczenie biolo-gicznie uwarunkowanych cech osobowości w funk-cjonowaniu jednostki [13].Pojęcie „aleksytymia” zostało wprowadzone przez Pe-tera Sifneosa w 1970 roku dla opisania nieprawidło-wości w werbalizowaniu stanów emocjonalnych, spo-tykanych u osób cierpiących na zaburzenia psychoso-matyczne [14]. Aleksytymia dotyczy deficytów w uświa-damianiu sobie i symbolizacji emocji, które są tak duże,że procesy emocjonalne pozostają poza granicami świa-domości i stają się dla jednostki niedostępne lub całko-wicie niezrozumiałe. W efekcie osoba z aleksytymią maproblemy z werbalizacją własnych stanów afektywnych,którym często towarzyszy obniżona ekspresja emocjo-nalna i tendencja do ujawniania wyłącznie uczuć ne-gatywnych (gniewu, wrogości i lęku).U osób ze zdiagnozowaną schizofrenią stwierdzo-no częstsze niż w populacji osób zdrowych wystę-powanie aleksytymii. Cedro i wsp. [12] wykazali, żewśród 50 pacjentów chorych na schizofrenię para-noidalną poziom aleksytymii mierzony skaląToron-to Alexithymia Scale(TAS-20) był wyższy niż w 50-osobowej grupie osób zdrowych (M = 52,3; SD =13,5 — grupa chorych na schizofrenię, M = 45,8;SD [standarddeviation]= 11,4 — grupa zdrowychosób). Rezultaty badania sugerują, że aleksytymiai jej niektóre charakterystyczne cechy mierzone przezTAS-20, takie jak trudności w identyfikacji oraz ko-munikowaniu uczuć mogą być związane z proce-sem psychotycznym u osób z rozpoznaniem schi-zofrenii paranoidalnej. Replikacja wyników otrzyma-nych przez Cedro i wsp. jest wartościowa przedewszystkim z powodu braku badań w tym obszarzeoraz ze względu na fakt, że przeżywanie stanówemocjonalnych jest złożonym zjawiskiem, związa-nym z wartościowaniem i podejmowaniem decyzji[15, 16]. Deficyty w tym obszarze mogą się wiązaćzarówno z brakiem doświadczania wpływu na prze-bieg choroby, jak i w efekcie z niestosowaniem siędo zaleceń lekarskich.Trwałą dyspozycją, która może mieć znaczenie dlapoczucia wpływu na przebieg choroby jest tempe-rament. Pojęcie temperamentu odnosi się do względ-26www.psychiatria.viamedica.plAgnieszka Sym i wsp.,Ocena związków poczucia wpływu na przebieg schizofrenii z temperamentem i aleksytymiąnie stałych cech osobowości występujących u czło-wieka od wczesnego dzieciństwa i mających swojeodpowiedniki w świecie zwierząt (Regulacyjna Teo-ria Temperamentu [RTT] według Strelaua) [17]. „Bę-dąc pierwotnie zdeterminowanym przez wrodzonemechanizmy neurobiochemiczne, temperament pod-lega powolnym zmianom spowodowanym procesemdojrzewania oraz specyficznym dla jednostki oddzia-ływaniem między genotypem a środowiskiem” [17].Ta definicja temperamentu zakłada, że cechy tem-peramentu przejawiają się w formalnych cechach za-chowania. Każde zachowanie ma swój sposób (styl),w którym się przejawia. Różnice indywidualne w od-niesieniu do tego stylu należy traktować jako cechytemperamentu. W najnowszych badaniach odnośnietemperamentu w schizofrenii [18–20], wskazuje sięna to, że chorzy na schizofrenię posiadają unikalnyprofil osobowości, który występuje bez względu naprzynależność kulturową. W badaniu [20] zastoso-wano Inwentarz Temperamentu i Charakteru Clonin-gera (TCI,Temperament and Character Inventory);przebadano 86 pacjentów chorych na schizofrenięoraz 115 zdrowych osób. W porównaniu z grupązdrowych osób pacjenci odznaczali się istotnie sta-tystycznie mniejszym nasileniem poszukiwania no-wości, zależnością od nagrody (wymiary tempera-mentu), samokierowaniem, zdolnością do współpra-cy (wymiary charakteru), większym unikaniem szko-dy (temperament) i autotranscendencją (charakter).W innym badaniu, również z zastosowaniem TCI,autorzy próbowali ustalić, czy unikanie szkody bę-dzie markerem genetycznym podatności na schizo-frenię [19]. Wyniki okazały się być spójne z wcze-śniejszymi doniesieniami, w których zasugerowano,że unikanie szkody może być traktowane jako mar-ker podatności na schizofrenię, natomiast takie ce-chy, jak autotranscendencja, mogą wiązać się z ce-chami schizotypowymi. Taki profil osobowości możepredysponować do postawy raczej wycofanej, cha-rakteryzującej się nieufnością w kontaktach społecz-nych, co z kolei może się przekładać na sposób, wjaki pacjenci postrzegają swój wpływ na poczuciechoroby, a w indywidualnym zachowaniu — na sto-sowanie się do zaleceń lekarskich. Hipoteza ta jestprzedmiotem opisywanego badania.Celem pracy jest ocena związków pomiędzy poczu-ciem wpływu na przebieg schizofrenii a cechami oso-bowości: aleksytymią i temperamentem oraz repli-kacja badania Cedro i wsp. [12]. Ponadto w pracydodatkowo sprawdzono związki między tempera-mentem a nasileniem psychopatologii.Materiał i metodyBadanie 1 — Poczucie wpływu na przebiegchoroby a aleksytymiaW badaniu wzięły udział osoby z rozpoznaniem schi-zofrenii według obowiązujących kryteriów Międzyna-rodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów ZdrowotnychICD-10 (InternationalClassification of Diseases and He-alth Related Problems).W badaniu wzięło udział 95osób (42 kobiety, 52 mężczyzn); średnia wieku: 45,53roku (SD = 16,44). Ponad połowa badanych (64 oso-by) była leczona w ramach psychiatrycznych oddzia-łów całodobowych i dziennych, 31 osób korzystałoz usług środowiskowych domów samopomocy.Toronto Alexithymia ScaleDo pomiaru poziomu aleksytymii zastosowano polskąwersję TAS-20 [21]. Jest to skala samoopisu, za po-mocą której mierzy się występowanie lub brak alek-sytymii. Składa się z 20 pytań, na które badana oso-ba odpowiada, posługując się 5-stopniową skalą Li-kerta. Wynik poniżej 51 punktów oznacza brak alek-sytymii, wynik równy lub większy niż 61 oznacza wy-stępowanie aleksytymii, wyniki pomiędzy 52–60punktami — możliwe występowanie aleksytymii. Pol-ska wersja skali posiada zadowalające właściwościpsychometryczne do celów badawczych; współczyn-nik alfa Cronbacha dla całej skali wynosi 0,71 (dlapodskal: Trudność Identyfikacji Uczuć — 0,72; Trud-ności Komunikacji Uczuć — 0,62; Operacyjny StylMyślenia — 0,62).Skala Poczucia Wpływu na Przebieg ChorobyOsoby poddane próbie klinicznej w celu zbadaniapoczucia wpływu na przebieg choroby wypełniaływersję testową (składającą się z 13 pytań) KrótkiejSkali Poczucia Wpływu na Przebieg Choroby —wersja dla schizofrenii [4]. Zastosowana w badaniuwersja jest skalą samoopisu i składa się z pytań, naktóre pacjent odpowiada, stosując 5-stopniową ska-lę Likerta. Maksymalny wynik to 65 punktów. Traf-ność skali obliczono na podstawie korelacji z oce-nami lekarskimi i wynosiła 0,46 przy p mniejszymniż 0,01 (tau Kendala).Badanie 2 — Poczucie wpływu na przebiegchoroby a temperamentRównież w drugiej części badania wzięły udział oso-by z rozpoznaniem schizofrenii według obowiązują-cych kryteriów ICD-10. W badaniu wzięło udział 90osób (36 kobiet, 54 mężczyzn); średnia wieku: 42,63roku (SD = 12,75). Wśród badanych 56 pacjentówrekrutowało się oddziałów psychiatrycznych dzien-www.psychiatria.viamedica.pl27Psychiatria 2010, tom 7, nr 1nych i całodobowych, 28 korzystało z opieki środo-wiskowych domów samopomocy, 6 osób leczyło sięw ramach prywatnej praktyki lekarskiej.Kwestionariusz Temperamentu EAS-DW badaniu posłużono się polską wersją Kwestiona-riusza TemperamentuEmotionality-Activity-Sociabi-lity Temperament Survey(EAS-D) Bussa i Plominaw adaptacji Włodzimierza Oniszczenki [22], ze wzglę-du na jej rzetelność oraz trafność. KwestionariuszEAS-D mierzy temperament na wymiarach: Emo-cjonalność (niezadowolenie, strach oraz złość), Ak-tywność oraz Towarzyskość. Kwestionariusz EAS-Dma charakter opisowy, składa się z 20 twierdzeń,do których badana osoba ustosunkowuje się, za-znaczając odpowiedź na 5-stopniowej skali. Współ-czynniki rzetelności (alfa Cronbacha) dla poszcze-gólnych skal EAS-D wynoszą: Aktywność — 0,67;Towarzyskość — 0,57; oraz dla podskal Emocjo-nalności: Niezadowolenie — 0,74; Strach — 0,70;Złość — 0,59. Kwestionariusz posiada zadowalają-ce właściwości psychometryczne.Krótka Skala Poczucia Wpływu na PrzebiegChorobyW badaniu wykorzystano Krótką Skalę Poczucia Wpły-wu na Przebieg Choroby — w wersji dla schizofrenii(z 5 pytaniami) [4]. Jest to kwestionariusz samooceny,składający się z pytań, na które pacjent odpowiada na5-stopniowej skali Likerta. Rzetelność, jak na tak małorozbudowane narzędzie badawcze, jest zadowalają-ca (alfa Cronbacha: 0,78). Trafność, mierzona kore-lacją wyników uzyskanych na skali poczucia wpływuz oceną sędziów kompetentnych, jest umiarkowana(r = 0,45) i zadowalająca. Dobór narzędzi badaw-czych wiązał się ze stosunkowo szybką i prostą me-todą pomiaru, co ma duże znaczenie w przypadkubadania pacjentów chorych na schizofrenię.Skala Objawów Pozytywnych i NegatywnychDodatkowo, objawy psychopatologiczne ocenianoza pomocą skali PANSS (Positiveand Negative Syn-drome Scale)[23]. Jest to jedna z najczęściej sto-sowanych skal oceny klinicznej osób chorych naschizofrenię, która pozwala na wielowymiaroweoszacowanie nasilenia objawów psychopatologicz-nych podczas ustrukturowanego wywiadu. W pre-zentowanym badaniu przyjęto 5-czynnikowy mo-del objawów psychopatologicznych: 1. czynnik ne-gatywny; 2. czynnik pozytywny; 3. czynnik depre-syjny; 4. czynnik poznawczy; 5. czynnik dezorga-nizacji [24].WynikiDo analizy statystycznej wykorzystano program staty-styczny SPSS 14.0. Analizowano związki liniowe mię-dzy zmiennymi za pomocą modelu korelacyjnego.Badanie 1 — Poczucie wpływu na przebiegchoroby a aleksytymiaŚredni ogólny wynik w skali TAS-20 wyniósł 54,31punkty (SD = 13,97). Wynik powyżej 61 punktówświadczy o występowaniu aleksytymii — w badanejgrupie taki wynik uzyskało 30 pacjentów .Średni wynik w Krótkiej Skali Poczucia Wpływu naPrzebieg Choroby wyniósł 38,74 (SD = 12,15). Zwią-zek między poczuciem wpływu na przebieg chorobya poziomem aleksytymii testowano za pomocą mo-delu korelacyjnego. W analizie korelacji stwierdzonosłaby, nieistotny statystycznie ujemny związek pomię-dzy poczuciem wpływu na przebieg choroby a po-ziomem aleksytymii (r = –0,20; p > 0,05). Wykaza-no również bardzo słabe, nieistotne statystyczniezwiązki dla podskal: Trudność Identyfikacji Uczuć(r = 0,058; p > 0,05), Trudność KomunikowaniaUczuć (r = 0,030; p > 0,05) i Operacyjny Styl Myśle-nia (r = 0,15; p > 0,05) (tab. 1).Badanie 2 — Poczucie wpływu na przebiegchoroby a temperamentW analizie korelacji wykazano brak istotnego staty-stycznie związku pomiędzy poczuciem wpływu naprzebieg choroby a temperamentem (r = –0,02; p >0,05). Wykazano również nieistotne, słabe korelacjepomiędzy poczuciem wpływu na przebieg chorobya podskalami Emocjonalności: Niezadowolenie (r =–0,066; p > 0,05), Strach (r = –0,109; p > 0,05),Aktywność (r = 0,117; p > 0,05).Zaobserwowano istotne statystycznie, choć słabe związkipomiędzy podskalą Emocjonalności: Złość(r = –0,249; p < 0,05) oraz podskalą Towarzyskość (r =0,330; p < 0,01) a poczuciem wpływu na przebieg cho-roby. Powyższe korelacje przedstawiono w tabeli 2.Badanie 2a — Temperament a psychopatologiaW przeprowadzonej analizie korelacji wykazano nie-istotny i słaby związek pomiędzy ogólnym nasileniemobjawów psychopatologicznych a wynikiem ogólnymEAS (r = 0,186; p > 0,05).W kolejnych analizach wykazano występowanie sła-bego, choć istotnego statystycznie związku po-mię-dzy objawami pozytywnymi (r = 0,22; p < 0,05),czynnikiem depresyjnym (r = 0,349;p < 0,01),czynnikiem dezorganizacji (r = 0,21; p < 0,05)a wynikiem ogólnym na skali EAS. Wykazano28www.psychiatria.viamedica.plAgnieszka Sym i wsp.,Ocena związków poczucia wpływu na przebieg schizofrenii z temperamentem i aleksytymiąTabela 1.Związek między poczuciem wpływu na przebieg choroby a aleksytymią (n = 95)Table 1.The relationship between self-influence on illness course and alexithymia (n = 95)Wynik ogólnyTAS-20PodskalaTrudnośćIdentyfikacjiUczuć0,05PodskalaTrudnośćKomunikowaniaUczuć0,03PodskalaOperacyjnyStyl MyśleniaPoczucie wpływuna przebieg choroby–0,200,05Wszystkie korelacje nieistotne statystycznie; TAS —Toronto Alexithymia ScaleTabela 2.Związki poczucia wpływu na przebieg choroby z temperamentem (n = 90)Table 2.The relationship between self-influence on illness course and temperament (n = 90)WynikogólnyEASPoczuciewpływuna przebiegchoroby–0,02PodskalaPodskalaEmocjonalność EmocjonalnośćNiezadowolenieStrach–0,06–0,10PodskalaPodskalaEmocjonalność AktywnośćZłość–0,24*0,11PodskalaTowarzyskość0,33***istotność na poziomie p < 0,05; **istotność na poziomie p < 0,01istotny statystycznie związek podskal EAS z czynni-kiem depresyjnym w skali PANSS: umiarkowany zwią-zek czynnika Niezadowolenie (r = 0,428;p < 0,01) oraz słabszy związek dla czynnika Strach(r = 0,301; p < 0,01). Z kolei w skali EAS Złość korelo-wała z: objawami pozytywnymi (r = 0,260; p < 0,01),negatywnymi (r = 0,279; p < 0,01), czynnikiem de-presyjnym (r = 0,273; p < 0,01) oraz czynnikiemdezorganizacji (r = 0,290; p < 0,01). Związki te,choć istotne statystycznie, należy interpretować jakosłabe. Podskala EAS Aktywność korelowała z czynni-kiem dezorganizacji (r = 0,240; p < 0,05). Z koleipodskala EAS Towarzyskość korelowała z ogólnymnasileniem objawów psychopatologicznych (r = –0,274;p < 0,01), objawami negatywnymi (r = –0,279;p < 0,01), czynnikiem negatywnym (r = 0,323;p < 0,01) oraz czynnikiem poznawczym (r = –0,217;p < 0,05). Choć istotne statystycznie, związki te nale-ży interpretować jako słabe. Pozostałe korelacje mię-dzy podskalami kwestionariusza EAS a czynnikami skaliPANSS przedstawiono szczegółowo w tabeli 3.DyskusjaW badaniu wykazano brak związku między aleksyty-mią a poczuciem wpływu na przebieg choroby. Otrzy-mane wyniki są porównywalne z wcześniejszym do-niesieniem dotyczącym poziomu aleksytymii w gru-pie osób z rozpoznaniem schizofrenii [12]. W prze-prowadzonym badaniu na podstawie wyników TAS-20 wykazano, że 1/3 pacjentów chorych na schizo-frenię uzyskała wynik wskazujący na aleksytymię, corównież potwierdzają wcześniejsze doniesieniao związkach schizofrenii z aleksytymią [25, 26]. Średniwyniki uzyskany w Krótkiej Skali Poczucia Wpływuna Przebieg Choroby (M = 38,74; SD = 12,15) świad-czy o przeciętnym poczuciu wpływu w badanej gru-pie. Warto zwrócić uwagę, że grupa ta, pomimowspólnej diagnozy, nie była jednorodna pod wzglę-dem stanu zdrowia — większa część ankietowanych(64 osoby) przebywała w trakcie badania na oddzia-łach psychiatrycznych, co może wpływać na odczu-wanie niższej własnej skuteczności oraz niższe po-czucie wpływu na przebieg choroby. Wynik ten moż-na tłumaczyć złożonymi zależnościami między ba-danymi zmiennymi. We wcześniejszych badaniach[10, 11] wykazano umiarkowany negatywny zwią-zek poczucia wpływu na przebieg choroby ze stylemradzenia sobie skoncentrowanym na unikanie orazwykazano pozytywny, nieco słabszy związek poczu-cia wpływu ze stylem skoncentrowanym na zadaniu.www.psychiatria.viamedica.pl29 [ Pobierz całość w formacie PDF ]