Alternatywne koncepcje polskiej ...

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
ŁukaszMachaj
Alternatywnekoncepcjepolskiejpolitykizagranicznej
wśrodowiskachantyintegracyjnychpo1989roku
Rok1989maprzełomoweznaczeniewpowojennejhistoriiPolski.
Wtymokresieostateczniedopełniłsiędługotrwałyproceserozjisystemu
komunistycznejwładzy
1
wskutekzaniknięciaprzesłanekkoniecznychdo
stabilnego funkcjonowania reŜimu politycznego
2
. Całkowita dewaluacja
ideologiczna, powszechnie zauwaŜalna szkodliwość systemu z punktu
widzeniapolskiegointeresunarodowego,ewidentneiwyraźnezacofanie
ekonomiczne przy jednoczesnym braku nadziei na znalezienie
efektywnego remedium na ów stan rzeczy, radykalna transformacja
sytuacji geopolitycznej oraz praktyczna słabość systemu skutkująca
niemoŜnością odwołania się do argumentów siłowych – wszystkie te
czynniki implikowały nieuchronność zmiany ustrojowej. Takie
wydarzenia,jakrozpoczęcierozmów„okrągłegostołu”(6II1989r.),ich
finalizacja (5 IV 1989 r.), zwycięstwo opozycji w wyborach
parlamentarnych(4VI1989),powołanieniekomunistycznegopremiera,a
następnie rządu (19 VIII–12 IX 1989), wyznaczały definitywne
zamknięcieepokirealnegosocjalizmu
3
,(aczjednoznaczneokreśleniedaty
upadkusystemuwciąŜpozostajeprzedmiotemkontrowersji)
4
.Nieulega
1
Definicjapojęćsystemupolitycznego,reŜimupolitycznegoorazicherozji(w:)
A.Antoszewski,Systempolitycznyjakokategoriaanalizypolitologicznej,Studia
zteoriipolityki,t.I,podred.A.JabłońskiegoiL.Sobkowiaka,Wrocław1999,s.
85–86; idem, ReŜim polityczny, (w:) ibidem, s. 89; idem, Erozja systemu
politycznegoPRLwlatachosiemdziesiątych.Studiumprocesu,Wrocław1992,s.
32in.
2
Katalog wypracowanych przez politologów przesłanek trwałości systemu
politycznegoprzedstawiaL.Sobkowiak,Legitymizacjapolityczna,(w:)Studiaz
teoriipolityki,t.II,podred.A.JabłońskiegoiL.Sobkowiaka,Wrocław1998,s.
149–150.
3
Pornp.np.A.Antoszewski,Erozjasystemupolitycznego...,s.34;J.Sommer,
ZnaczeniewyborówdoSejmuiSenatuw1989rokudlakształtowaniasięnowego
99
Syntetyczny opis tych zdarzeń zawiera ksiąŜka J. Eislera, Zarys dziejów
politycznych Polski 1944–1989, Warszawa 1992, s. 215–217. Wydarzenia
polityczne 1989 roku z perspektywy obozu rządzącego oraz opozycji
przedstawiają odpowiednio M. F. Rakowski, (w:)Jaktosięstało, Warszawa
1991,s.192in;B.Geremek,(w:)Rok1989.Geremekopowiada,śakowskipyta,
Warszawa1990,s.63in.
4
natomiast wątpliwości, iŜ rewolucyjne wręcz zmiany ustrojowe
pociągnęły za sobą konieczność zasadniczego i radykalnego
przewartościowania priorytetów wewnętrznej i zagranicznej polityki
państwa polskiego. Nowy rząd stanął przed trudnym zadaniem
sformułowania zupełnie nowego katalogu zasad i wytycznych, podług
którego miała być odtąd prowadzona polityka międzynarodowa Polski.
Dotychczas obowiązujący w tym zakresie paradygmat utracił swą moc
wiąŜącą; ogólna kategoria, jaką jest „interes narodowy”, musiała ulec
redefinicji. Jak odnotowuje Teresa ŁośNowak, „wyznaczniki
geopolityczne,militarne,ekonomiczneczynawetcywilizacyjnesąróŜne
dlafazyPRLowskiejorazIIIRzeczypospolitej.Relatywnośćczynników
sprawia,ŜeinnebyłomiejscePolskiweuropejskimsystemiestosunków
międzynarodowychdo1989r.,ainnejestobecnie,gdytzw.ładjałtański
zostałzakwestionowanyiodrzucony”
1
.WartowszakŜeodnotować,Ŝerok
1989 stanowi tylko punkt startowy w procesie demontaŜu systemu
jałtańskiego.Truizmemjestuwaga,iŜwzrostswobodymanewrupaństwa
polskiegowstosunkachmiędzynarodowychbyłwprostproporcjonalnydo
tempa destrukcji stabilnego układu sił obowiązującego w Europie od
zakończenia II wojny światowej. Słuszna wydaje się zatem teza, iŜ
dopiero „rozpad ZSRR otworzył przed Polską szansę kształtowania
własnejpolitykizagranicznej,jakiejniemiałaonaodokołotrzystulat”
2
.
JednązfundamentalnychdeterminantpolitykizagranicznejIIIRPstała
sięprzetoradykalnatransformacjageopolitycznegoładu.
Wskazany czynnik o charakterze obiektywnym poszerzał zatem
pole manewru władzy na arenie międzynarodowej. JednakowoŜ przy
sprzyjającychokolicznościachzasadnicząorazfundamentalnąprzesłanką
warunkującą postępowanie rządzących w sferze zewnętrznej zdają się
systemu politycznego, (w:) Polski przełom polityczny 1989. Między
totalitaryzmemademokracją.Materiałysympozjumpolitologicznego,podred.A.
Jabłońskiego i A. Antoszewskiego, Wrocław 1990, s. 25–26; R. Matyja, (w:)
Mogłowyjśćlepiej,dyskusjaredakcyjna,Znak,nr11/2001,s.74.Niepretenduję
wtymmiejscudorozstrzygnięciategosporu.
1
T. ŁośNowak, Polityka zagraniczna Rzeczypospolitej Polskiej: wyzwania i
zagroŜeniafazytransformacjiustrojowej, (w:)PolitykawPolscewlatach90.
Wybraneproblemy,podred.A.AntoszewskiegoiR.Herbuta,Wrocław1999,s.
211.
2
J.Kofman,W.Roszkowski,Transformacjaipostkomunizm,Warszawa1999,s.
115. Por. teŜ K. Murawski, Państwo i społeczeństwo obywatelskie. Wybrane
problemyrozwojudemokracjiwPolsce1989–1997,Kraków1999,s.141–157.
100
mniejlubbardziejprzemyślaneprojektypolityczne.Uzasadnionywydaje
się pogląd, Ŝe po okresie początkowej niepewności związanej z
niekonkluzywnąsytuacjągeopolityczną,juŜuprogulat90.wyznaczony
został dość klarowny i konsekwentny program polityki zagranicznej,
realizowany przez wszystkie kolejne rządy III Rzeczypospolitej
(aczkolwiek naturalnie z róŜnym stopniem determinacji, ze zmieniającą
się gotowością do podejmowania rozmaitych działań dostosowawczych
czyteŜzezróŜnicowanąelastycznościątaktykinegocjacyjnej).WkaŜdym
razie, pomimo częstych zmian gabinetów, w koncepcjach ówczesnych
rządówwsprawachmiędzynarodowychdominowałyelementyciągłości
oraz kontynuacji (przynajmniej w planie teoretycznym). Kwintesencji
owego planu naleŜy upatrywać w dąŜeniu do zakorzenienia Polski w
europejskich (nieco później – równieŜ euroatlantyckich) strukturach
międzynarodowej kooperacji, bez antagonizowania stosunków ze
Wschodem (czyli Rosją). Europa była przy tym pojmowana nie tylko
geograficznie,czegodowodziłm.in.faktpoparciadlaaktywnejobecności
StanówZjednoczonychnakontynencie.Wmiaręupływuczasukwestia
akcesji Polski do Wspólnot Europejskich stopniowo zaczęła nabierać
kluczowego czy nawet pierwszoplanowego znaczenia, co wyraŜało się
chociaŜby w postrzeganiu bilateralnych stosunków z państwami
sąsiedzkimi poprzez pryzmat zamierzeń integracyjnych. Ta doniosłość
aspiracjidoudziałuwstrukturachwspólnotowychodnosiłasięnietylko
do kontekstu międzynarodowego, ale równieŜ do całokształtu polityki
prowadzonejprzezkolejnegabinetyIIIRP.
Wskazany konsensus nie oznaczał oczywiście, Ŝe współczesna
polska myśl polityczna nie wypracowała alternatywnych koncepcji
kształtukrajowejpolitykizagranicznej.Zanimrozpatrzymysugerowane
wizje, trzeba poczynić zastrzeŜenie o charakterze metodologicznym.
Statusalternatywyprzyznamyjedyniepropozycjomdobrzerozwiniętym,
nieefemerycznym,koherentnym,głoszonymkonsekwentnieprzezdłuŜszy
czas, zakorzenionym w doktrynalnych przekonaniach ich eksponentów,
nie determinowanym wyłącznie polityczną taktyką czy teŜ
przypadkowymi okolicznościami historycznymi. Przesłanek takowych
(przynajmniejjednejznich)niespełniałychociaŜbywypowiedziczęści
elit „Solidarności” oraz przedstawicieli postkomunistycznej lewicy
zalecające,uprogutransformacjiustrojowej,respektowaniesojuszniczych
zobowiązańwobecZSRRczyteŜrównowaŜeniekooperacjizzachodnimi
101
wschodnim obszarem kontynentu
1
. Podobną ocenę trzeba odnieść do
pomysłu EWGbis Lecha Wałęsy
2
oraz do enigmatycznych postulatów
narodowców, dotyczących m.in. neutralności Polski i nawiązania
ekonomicznej współpracy z wszystkimi państwami i organizacjami
międzynarodowymiczykreacjialiansupolskorosyjskoamerykańskiego
3
.
Takie zastrzeŜenia metodologiczne pozwalają wyodrębnić trzy
podstawowe kontrpropozycje względem orientacji prointegracyjnej,
którymi są programy: sojuszniczych relacji z państwem rosyjskim,
przymierza krajów „Międzymorza” oraz aliansu ze Stanami
Zjednoczonymi(wrazzprzystąpieniemdoPółnocnoamerykańskiejStrefy
WolnegoHandlu)
4
.
Rozpocznijmy od przedstawienia koncepcji zwolenników optyki
prorosyjskiej, którą najdogodniej będzie zaprezentować na przykładzie
1
Zob.np.T.Mazowiecki,ChcemyPolskisilnejistabilnej,Rzeczpospolita(dalej
jako Rz), nr 221/1989; Nie ma wolności przy braku masła, rozmowa z B.
Geremkiem, Rz, nr 206/1989; W. Jaruzelski, (w:) Koniec epoki. Wywiady
MaksymilianaBerezowskiego,Warszawa1991,s.38;PartiapodąŜawdobrym
kierunku,rozmowazM.F.Rakowskim,Rz,nr205/1989.Por.teŜP.Śpiewak,
Narodziny polskiej demokracji (wiosna 1989–jesień 1990), (w:) Bitwa o
Belweder,opr.M.GrabowskaiI.Krzemiński,Kraków1991,s.209;A.Dudek,
Wyprowadzanie sztandaru. Ostatnie miesiące PZPR (wrzesień 1989–styczeń
1990),Arcana,nr6/2003,s.64,przyp.49;B.Rogowska,SdRPwewczesnym
okresietransformacjiustrojowejwlatach1989–1990.Ciągłośćczyzmiana?,(w:)
ZbadańnadprzemianamipolitycznymiwPolscepo1989roku, pod red. S.
DąbrowskiegoiB.Rogowskiej,Wrocław1998,s.85;Ł.Tomczak,Polskiepartie
socjaldemokratycznewlatach1990–1997,Szczecin2003,s.159–160.
2
Por.T. Budnikowski, L. Janicki, P. Kalka, J. Kiwerska, K. Malinowski, T.
Wróblewski, Stosunki polskoniemieckie, www.sprawymiedzynarodowe.pl; W.
Roszkowski,NajnowszahistoriaPolski1980–2002,Warszawa2003,s.160–161;
Przerwanapremiera.ZJanemOlszewskimrozmawiająRadosławJanuszewski,
JerzyKłosiński,JanStrękowski,Warszawa1992,s.62.
3
Zob.np.LPRchcejakwPRL?,rozmowazJ.Łopuszańskim,NajwyŜszyCzas
(dalejjakoNC),nr43–44/2000;K.Rękas,Eurazjaieuroatlantyda,MyślPolska
(dalejjakoMP),nr25/2000;W.Chlebowski,CzasnaIVRzeczpospolitą,MP,nr
13/1999; W. Rudny, Między kosmopolityzmem a hurrapatriotyzmem, MP, nr
24/2000;B.Zaremba,ObezpiecznemiejscewEuropie,MP,nr8/1992;W.F.
Całus,MoskwaszukapartneranaZachodzie,MP,nr13/1994;idem,Polskaw
dzisiejszymukładziemiędzynarodowym,MP,nr36/1994.
4
Wartododać,Ŝeeksponenciposzczególnychplanówczęstopoddawalikrytyce
konkurencyjne alternatywy formułowane przez innych oponentów akcesji. Z
uwaginaograniczonąobjętośćartykułuzdecydowałemsiępominąćtenwątek.
102
wypowiedziśrodowiskneoendeckich
1
.NaleŜyprzetozaakcentowaćfakt,
Ŝeorientacjatakowaprzekładałasięnadwaodmiennewariantypolityki
zagranicznej. Pierwszy z nich polegał na niejako tradycyjnym
„odwróceniu przymierzy” oraz zawarciu polskorosyjskiego aliansu,
zastępującego sojusznicze relacje z państwami Europy Zachodniej. Jak
bowiempodkreślałJanEngelgard,zhistorycznegopunktuwidzeniaidea
sojuszu z Zachodem skierowanego przeciw Rosji (a tak publicysta
pojmował doktrynalną podbudowę współczesnej polityki polskiej)
zbudowana jest na fundamentalnie błędnym wyobraŜeniu kraju jako
antyrosyjskiego „przedmurza”. Stąd Engelgard propagował zawarcie
porozumieniapomiędzypaństwamiGrupyWyszehradzkiejiRosjąoraz
wspólne ich występowanie na arenie międzynarodowej. Jednostronna
orientacjaprozachodnianiejestwłaściwymwyboremprzyuwzględnieniu
geopolitycznego umiejscowienia Polski
2
. W enuncjacjach neoendeków
moŜna wyodrębnić trzy zasadnicze argumenty przemawiające za
przyjęciem prorosyjskiej perspektywy w sprawach międzynarodowych.
Racje geostrategiczne wyjaśniał Wacław Całus, który utrzymywał, iŜ
Rosji „nie chodzi o ziemie, ale o zapewnienie, Ŝe nikt nie spiskuje
przeciwko niej, zwłaszcza z Niemcami”. Związek z Rosją jest przeto
uzasadniony z uwagi na brak z jej strony terytorialnych Ŝądań oraz ze
względu na istnienie polskorosyjskiej wspólnoty interesów,
warunkowanej niemieckim Drang nach Osten. Racje ekonomiczne
przedstawiałJan Zamoyski, akcentujący zasadniczą wagę współpracy z
Rosją dla przyszłości krajowej gospodarki. Wreszcie racje kulturowe,
zdaniem Bolesława Zaremby, wynikają z podobieństwa duchowości
obydwunarodów,którewspólnymisiłamisązdolnedoprzeciwstawienia
siędekadenckiemu,zblazowanemu,materialistycznemu,niemoralnemui
1
Propozycje sojuszu polskorosyjskiego pojawiały się takŜe wśród
konserwatywnych liberałów, realistów czy innych narodowców. Zob. np. J.
KorwinMikke,(w:)Kandydaciopolskiejracjistanu,GazetaPolska,nr
41/1995; A. Maśnica, PolitykaPolska.ObrachunkizPrzeszłościąiuwagina
Przyszłość.CzęśćII,Stańczyk,nr4/1994s.34–37;M.Piłka,Jakapolitykawobec
Wschodu,Słowo–DziennikKatolicki,nr16/1994;idem,Polskiewyzwania,cz.I,
MP,nr7/1995;idem,Polskiewyzwania,cz.II,MP,nr8/1995.
2
J.Engelgard,RosjawmyślipolitycznejRomanaDmowskiego,(w:)Aktualność
myśliRomanaDmowskiegouschyłkuXXwieku.Sympozjumzokazji60.rocznicy
śmierci,pr.zbior.,Krzeszowice2000,s.65;idem,JakapolitykawobecRosji,
MP,nr2/1993;idem,Polskorosyjskiezgrzyty,MP,nr6/1994.
103
[ Pobierz całość w formacie PDF ]