alfabet

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Maria Kamińska
gr. słoweńska
Zapis języków słowiańskich alfabetem łacińskim i
cyrylickim
Na wstępie chciałabym zaznaczyć, iż niniejsza praca ma charakter bardzo ogólny,
wynika z porównania alfabetów (łacinki i cyrylicy) oraz zapisu wybranych języków
słowiańskich (języka polskiego, czeskiego, słowackiego, słoweńskiego, chorwackiego,
serbskiego, macedońskiego, bułgarskiego, rosyjskiego, białoruskiego i ukraińskiego), a także
uwzględnienia głównych różnic zachodzących między nimi. W owym projekcie wiele
problemów zostało omówionych pobieżnie lub jedynie zasygnalizowanych (jak np.: różnice
między zapisem i znaczeniem wielkich i małych liter, zagadnienie długości i krótkości
samogłosek, czy różnice w wymowie poszczególnych grafemów). Również problem wyrazów
obcego pochodzenia i ich zapisu w poszczególnych językach został pominięty.
Alfabetem, wg
Słownika wyrazów obcych PWN
, nazywamy zbór znaków literowych
przyjętych w systemie pisma danego języka i ułożonych według określonej kolejności. Narody
słowiańskie używają obecnie dwóch alfabetów (dwóch rodzajów zbiorów liter): łacińskiego
(nim posługują się języki: polski, czeski, słowacki, słoweński, chorwacki i języki łużyckie,
które nie zostały uwzględnione w tej pracy), a także cyrylickiego (używany jest do zapisu
języków: rosyjskiego, ukraińskiego, białoruskiego, macedońskiego i bułgarskiego). Wyjątek
stanowi język serbski, w którym stosowane są oba te alfabety.
Istnieją grafem (czyli jednostki strukturalne systemu pisma) wspólne dla cyrylicy i łacinki,
a są to:
a, e, o, p. x, y
, jednak dodać należy, iż trzy pierwsze posiadają taką samą wartość
fonetyczną {
a, e, o
}, ale już grafem
p
,
to cyrylickie
r
, a łacińskie
p
,
y
, to cyrylickie
u
, a
łacińskie
y
lub
i
(w językach: czeskim i słowackim), z kolei
x
, to cyrylickie
x
, a łacińskie
ks
,
gz
. W obu alfabetach występują też takie jednostki pisma, które są wspólne jako wielkie
1
litery, ale różnią się ich małe odpowiedniki (litery pisane i drukowane), a także, w niektórych
przypadkach, ich wartość fonetyczna- są to
B, K, M, H, C, T
.
Sam alfabet łaciński również posiada grafemy wspólne dla języków słowiańskich- są to 22
litery:
a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, r, s, t, u, w/v,
z
.
Dodatkowo w językach słowiańskich, które posługują się alfabetem łacińskim, do liter
dodane zostały znaki diakrytyczne, aby oznaczyć głoski, które nie były znane łacinie. Owe
diakryty przybierają różne formy (np.: kropkę, dwie kropki, daszki, kreski), występują w
różnych miejscach (nad literą, pod literą, obok litery i przed literą), a także mają różną funkcję
(różnicują wartość fonetyczną liter lub też kombinacji liter).
Zapis języka polskiego jest dosyć specyficzny i odbiega nieco od pozostałych systemów
pisowni języków słowiańskich opartych na alfabecie łacińskim. Najbardziej zauważalnym
wyjątkiem jest oznaczenie spółgłoski
v
, która w polskiej pisowni przyjęła formę podwójną-
w
.
Kolejną różnicą jest całkowity brak znaków diakrytycznych tzw.: daszków. System
pisowni języka polskiego posiada jedynie diakryty odpowiadające owym daszkom w postaci
kropki- w
ż
lub kreseczki- w
ó, ś, ź, ć
, a także na oznaczenie dawnych samogłosek nosowych-
są to znaki w dolnej frakcji-
ą, ę
.
Mimo, iż polski alfabet nie uwzględnia kombinacji liter, należy wspomnieć o bigrafemach
(dwuznakach) stosowanych w zapisie, ponieważ, zwłaszcza w języku polskim, mają one
szeroki zakres. Poza występującymi w innych językach dwuznakami
ch, dz, dź
, istnieją
również:
sz, cz, rz
oraz
dż
(którego odpowiednikiem w innych językach jest
dž
).
Język czeski posiada już najczęściej używane diakryty w górnej frakcji w postaci
daszków-
š, č, ž
oraz
ř, ň, ě
. Grafem
ř
oznacza charakterystyczną szczelinową spółgłoskę
wibrującą,
ň
- miękkie
n’
, z kolei
ě
oznacza sekwencje bifonematyczne:
je
lub
n’e
(a po
spółgłoskach
t, d, n
- spółgłoskę
e
i jednocześnie sygnalizuje miękkość spółgłoski
poprzedzającej).
Poza tzw.: daszkami istnieją jeszcze inne znaki diakrytyczne: kółeczko nad literą
u
{
ů
}-
oznaczające długość samogłoski oraz apostrof nad literami
t
i
d
{
t’, d’
}- dla oznaczenia
miękkości tych spółgłosek.
Kolejnym diakrytem w języku czeskim jest ukośna kreseczka nad samogłoską- np.:
á
-
która zaznacza długość owej samogłoski (wyjątek stanowi kreseczka nad samogłoską
u
, która
oznacza jej długość, gdy występuje w nagłosie).
Również w czeskiej pisowni istnieją bigrafemy- na oznaczenie
x
i
з
- {
ch, dž
}.
2
 Alfabet słowacki posiada, podobnie jak czeski, górne znaki diakrytyczne w postaci
daszków-
š, č, ž
oraz
ň
.
Na oznaczenie miękkości
t
i
d
, a także
l
(którego język czeski nie uwzględnia) stosuje się
daszek lub apostrof, co jednak nie jest realizowane we wszystkich kontekstach.
Język słowacki posiada dwa grafemy, których inne języki słowiańskie nie posiadają-
ā
(oznacza przednie
a
) oraz
ô
(na oznaczenie dyftongu
uo
).
W zapisie słowackiego także znane są kombinacje liter- są to:
dz, dž, ch
na zapis kolejno
з, з
i
x
, a także
ie, ia, iu
na oznaczenie dyftongów
ie
,
ia
,
iu
.
Język słoweński również przejął z języka czeskiego diakryty w postaci daszków, a jest tak
w grafemach:
š, č, ž
, a także w dwuznaku
dž
.
Prócz tego ostatniego bigrafemu w słoweńskim zapisie istnieją jeszcze inne kombinacje
liter-
nj
i
lj
.
Chorwacki alfabet także zawiera znaki diakrytyczne w górnej frakcji tzw.: daszki i
podobnie jak w słoweńskim są to grafemy:
š, č, ž
. Jednak inaczej mają się dwuznaki
nj
,
lj
i
dž
(które oznaczają miękkie
l
- {
l’
} i
n
- {
n’
} oraz
з
), gdyż znajdują się nie tylko w zapisie języka
chorwackiego, ale przede wszystkim uwzględnia je już alfabet.
Ponadto, zapis chorwackiego uwzględnia również diakryt w postaci kreseczki nad
spółgłoską
c
{
ć
}, który został przejęty z języka polskiego. Natomiast na zapis spółgłoski
з’
używa się grafemu w postaci
đ
, który nieznany jest innym językom słowiańskim (jednak poza
normą na jego oznaczenie używa się dwuznaku
dj
).
Zapis języka serbskiego w łacince jest taki sam, jak języka chorwackiego.
Natomiast między zapisem serbskiego alfabetem łacińskim i cyrylickim można zauważyć
wiele różnic. Przede wszystkim każda głoska w cyrylicy posiada odrębny znak, gdyż nie ma
kombinacji liter. Stosuje się jedynie grafemy skomponowane z połączenia cyrylickich
л
i
н
z
tzw. miękkim znakiem
ь
-
љ њ
,a przedstawiają one spółgłoski miękkie
l’
i
n’
(ich łacińskie
odpowiedniki to:
lj
i
nj
).
Charakterystyczne tylko dla serbskiej cyrylicy są litery, które oznaczają spółgłoski
ć
i
з’
-
są to:
ћ
i
ђ
. Należy również wspomnieć o grafemie
j
(na oznaczenie spółgłoski
j
), który został
przejęty z alfabetu łacińskiego.
W języku macedońskim używa się tylko alfabetu cyrylickiego. I tutaj, podobnie jak w
cyrylickim zapisie serbskiego, każda głoska jest osobnym znakiem i podobnie jak tam
spółgłoski miękkie
l’
i
n’
powstały poprzez połączenie
ь
z
л
i
н
, a także z alfabetu łacińskiego
przejęty został grafem
j
.
3
 Jednak tylko w macedońskiej cyrylicy występują diakryty w górnej frakcji w postaci
kresek na oznaczenie postpalatalnych
k’
i
g’
{
ќ
i
ѓ
}.
W kolejnym południowosłowiańskim języku, bułgarskim, kombinacje liter mają już
szerokie zastosowanie- do zapisu spółgłosek з i з używane są, podobnie jak w alfabecie
łacińskim, dwuznaki o wartości
d
i
z
oraz
d
i
ž
-
дз
i
дж
.
Charakterystyczne m.in.: dla języka bułgarskiego są grafemy, które mogą przyjmować
wartość sekwencji
j+ samogłoska
i są to:
я
(
j+ a
) oraz
ю
(
j+ u
).
Z kolei tylko w alfabecie bułgarskim tzw. twardy znak (
ъ
) i grafem
щ
mają kolejno
wartości fonetyczne krótkiego
e
oraz
št.
W językach wschodniosłowiańskich, które również posługują się cyrylicą, zauważyć
można wiele podobieństw do opisywanego powyżej alfabetu bułgarskiego- w: rosyjskim,
białoruskim i ukraińskim kombinacje literowe są takie same i również występują często;
istnieją także grafemy przybierające wartości sekwencji
j+ samogłoska
, jednakże poza
я
i
ю
w
językach: rosyjskim i białoruskim znajdują się dodatkowo
е
i
ё
, a w ukraińskim
є
.
Wspólną cechą języka bułgarskiego, rosyjskiego i ukraińskiego jest występowanie
grafemu
щ
, który jednak w rosyjskim ma wartość fonetyczną
š’ š’
, a w ukraińskim-
šč
.
Znaczącą różnicą między językami wschodniosłowiańskimi jest występowanie w
poszczególnych alfabetach grafemów:
i
,
ї
oraz
e obrotnoje
{
є
}- i tak:
i
o wartości fonetycznej
i
znajduje się w języku ukraińskim i białoruskim (w rosyjskim tę samogłoskę oddaje inny
grafem), z kolei
ї
występuje w ukraińskim alfabecie i przybiera wartość sekwencji
ji
, a
є
jest
charakterystyczne dla rosyjskiego i białoruskiego. Wspomnieć należy również o grafemie
y
,
który w językach: rosyjskim i białoruskim oddawany jest przez
ы
, a w ukraińskim przez
u
oraz o
ў
oznaczający spółgłoskę
u
i który nie występuje poza alfabetem białoruskim.
Poruszając temat alfabetów oraz jakości i ilości grafemów w wybranych językach
słowiańskich należy zwrócić uwagę na zagadnienia, które wiążą się z różnicami w zapisie
tych języków.
Pierwszym z nich jest kolejność poszczególnych fonemów w alfabetach. Ważną różnicą
jest odmienne traktowanie niektórych sekwencji liter- przykładem może być dwuznak
ch
,
którego grafem traktowane są w języku polskim jako odrębne twory i hasła rozpoczynającego
się w ten sposób szuka się w np.: w słowniku pod literką
c
, czyli między grafemami
b
a
ć
, z
kolei w czeskim i słowackim ów bigrafem znalazł miejsce w alfabecie pomiędzy
h
i
i
.
4
 Prócz kwestii uwzględniania i nieuwzglądniania dwuznaków istnieje jeszcze problem
kolejności samych grafemów i, co bardziej istotne, różnice w ich kolejności pomiędzy
alfabetem łacińskim a cyrylickim.
Na koniec wspomnieć należy o czynniku (czynnikach), jaki zadecydował o zróżnicowaniu
alfabetów języków słowiańskich, a mianowicie o historii, właściwie czynnikach
historycznych- narody, które były w strefie wpływów kultury rzymskiej, przyjęły alfabet
łaciński, pozostałe zostawały pod wpływem kultury bizantyjskiej i zachowały cyrylicę
(wcześniej wspomnianym już wyjątkiem jest język serbski). Jednak czy w zapisie łacinką, czy
też cyrylicą „pismo jako znak tożsamości” jest bardzo ważne i uważane za takie przez
wszystkie narody (z resztą nie tylko słowiańskie).
Bibliografia:
1.
Słownik wyrazów obcych
PWN, Warszawa 1980
2. Wł. Kopaliński
, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych,
Warszawa 1975
3. H. Dalewska- Greń,
Języki słowiańskie
, Warszawa 2002
4. W. Pianka, E. Tokarz,
Gramatyka konfrontatywna języków słowiańskich
tom I, Katowice
2000
5. Praca pod redakcją M. Bobrownickiej,
Język a tożsamość narodowa, Slavica
, Kraków 2000
5
  [ Pobierz całość w formacie PDF ]