Allan Bullock - Hitler i Stalin ...

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
ALAN BULLOCK
HITLER L
Ż Y W O T
RÓWNOLEGŁE
1
PRZEKÝAD: JAN MIANOWSKI L
FELIKS PASTUSIAK
PAŃSTWOWY INSTYTUT WYDAWNICZY
WYDAWNICTWO BELLONA
STALIN
Tytuł oryginału
Hitler and
Stalin: Parallel Lives
©Copyright Alan Bullock 1991
Okładkę i strony tytułowe projektował
MICHAŁ JĘDRCZAK
Redakcja
ELŻBIETA SKRZYŃSKA
WANDA WŁOSZCZAK
Redaktor techniczny
MARIA BRASZCZYK
Korekta
SŁAWOMIR POPIELECKI
WIESŁAWA ZANIEWSKAORCHOWSKA
© Copyright for the Polish edition by Państwowy Instytut Wydawniczy,
Warszawa 1994. Wydanie I
© Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo Bellona,
Warszawa 1994. Wydanie I
ISBN 8311082219
ROZDZIAŁ P I E R W S Z Y
Pochodzenie
Stalin: 18791899
Hitler: 18891908
(od urodzenia do wieku 19 lat)
I
Kim więc byli ci dwaj ludzie, którzy mieli odcisnąć niezatarte piętno na
europejskiej historii XX wieku?
Urodzili się w odstępie dziesięciu lat: Stalin 21 grudnia 1879 roku w Gori, w
Gruzji, a Hitler 20 kwietnia 1889 roku w Braunau nad rzeką Inn. Ta różnica
wieku jest faktem, o którym nigdy nie należy zapominać we wszelkich
porównaniach różnych etapów ich karier; stała się ona jeszcze większa u kresu.
Hitler umarł w 1945 roku w wieku 56 lat, Stalin przeżył go, aby umrzeć w 1953
roku mając 73 lata.
Około 2400 kilometrów dzieli Gruzję, znajdującą się na pograniczu Europy i
Azji, między Morzem Czarnym a Kaukazem, i górną Austrię, leżącą w sercu
Środkowej Europy, między Dunajem i Alpami. Jeszcze większy dystans dzieli ich
rozwój społeczny i historyczny. A jednak przeszłość tych dwu ludzi ma pewne
cechy wspólne.
Żaden z nich nie należał do tradycyjnej klasy rządzącej i trudno sobie
wyobrazić zdobycie przez któregokolwiek z nich władzy w świecie, w którym się
urodzili. Ich kariery były możliwe tylko w nowym świecie stworzonym po
załamaniu się starego porządku w Europie w rezultacie I wojny światowej
najpierw klęski Rosji carskiej, a następnie mocarstw centralnych oraz
późniejszych rewolucji. A jednak ich poglądy i idee ukształtowały się i pozostały
częścią świata, w którym wyrośli. Marksizm Stalina oraz darwinizm społeczny i
rasizm Hitlera były systemami dziewiętnastowiecznymi, które osiągnęły
szczytowy punkt swych wpływów na przełomie stuleci, w ostatnim dziesięcioleciu
XIX i pierwszym XX wieku. To samo odnosi się do ich upodobań w sztuce,
architekturze, literaturze i muzyce, czyli dziedzinach, w których rościli sobie
prawo do ustanawiania obowiązujących kanonów i w których żaden z nich nie
wykazał nawet cienia sympatii dla modernizmu rozkwitającego w Rosji i w Europie
Środkowej za ich życia.
Obaj urodzili się na peryferiach krajów, którymi mieli rządzić; podobnie jak
Macedończyk Aleksander Wielki i Korsykanin Napoleon byli outsiderami.
Hitler, rzecz jasna, był Niemcem, ale urodził się jako poddany imperium
15
Habsburgów, w którym Niemcy od wieków odgrywali czołową rolę. Jednakże po
utworzeniu przez Bismarcka w latach sześćdziesiątych XIX wieku cesarstwa
niemieckiego pod hegemonią Prus Niemcy austriaccy zostali z niego wyłączeni.
Przyszło im wówczas bronić swych historycznie umotywowanych roszczeń do
władzy przed coraz donośniejszymi żądaniami równouprawnienia ze strony
Czechów i innych „narodów poddanych". Ta sytuacja wywarła głęboki wpływ na
poglądy Hitlera. Stał się zaciekłym niemieckim nacjonalistą, ale zamiast włączyć
się w nurt prężnej, ekspansywnej polityki nowo powstałego cesarstwa
niemieckiego rządzonego z Berlina, przejął pesymistyczne, pełne niepokoju
poglądy ludzi stanowiących mniejszość w swym „własnym państwie", mniej
szość świadomą wielkiej przeszłości, ale dostrzegającą wzrastające zagrożenie ze
strony coraz liczniejszych i posiadających coraz większe wpływy przedstawicieli
innych, „gorszych" ras Słowian, polskich i rosyjskich Żydów w „skundlonym
imperium", którego habsburscy władcy zdradzili świętą sprawę
Deutschtum,
zachowania charakteru i potęgi narodu niemieckiego.
W 1938 roku Hitler zmienił tę sytuację powstałą w latach sześćdziesiątych
ubiegłego wieku i wraz z aneksją Austrii „przywrócił moją drogą ojczyznę
Rzeszy niemieckiej". Jednakże żadne sukcesy w odtwarzaniu Wielkich Niemiec
nie mogły wymazać spuścizny austriackiego pochodzenia Hitlera: głębokiego
poczucia, iż walczy w obronie niemieckoaryjskiego dziedzictwa zagrożonego
rosnącą falą barbarzyństwa i zanieczyszczeniem rasy.
Następstwa pochodzenia Stalina nie były bynajmniej mniej ważne, chociaż
wyraziły się w inny sposób. Jednym z nich było pojawienie się w późniejszych
latach postaci z jego gruzińskiej przeszłości takich jak Ordżonikidze i Beria. Na
postawę Stalina wobec nich wpłynęły skomplikowane stosunki i zatargi
gruzińskiej sceny politycznej. Jednakże miało to znaczenie drugorzędne wobec
najistotniejszej decyzji w życiu Stalina (porównywalnej jedynie z decyzją, że
zostanie rewolucjonistą), a mianowicie odrzucenia swego gruzińskiego dziedzictwa, i
był przecież realistą identyfikacji z rosyjskimi zdobywcami Gruzji, a nie z
gruzińskimi ofiarami Rosjan.
W rezultacie powstał, z czego Lenin zbyt późno zdał sobie sprawę, wielki
rosyjski szowinista, który działał na rzecz obalenia carskiego państwa, ale nie
rozpadu rosyjskiego imperium. Podobnie jak inni neofici Stalin nigdy nie mógł
traktować akceptacji siebie jako Rosjanina jako czegoś oczywistego ani zapomnieć,
że jego gruziński akcent zawsze przypominał rodowitym Rosjanom o jego
pochodzeniu. Dlatego mianowany po zakończeniu wojny domowej przez Lenina
komisarzem do spraw narodowości traktował narodowe aspiracje ludów
nierosyjskich z surowością renegata. W latach 19201921 położył kres krótkiemu
okresowi niepodległości, jakim cieszyła się Gruzja i inne państwa kaukaskie,
przyłączając je do Związku Radzieckiego, a sposób, w jaki traktował Ukraińców
podczas kolektywizacji, pozostaje jedną z najczarniejszych kart w historii ZSRR. Z
imperialną przeszłością Rosji identyfikował się Stalin zwłaszcza w latach
wielkiej wojny narodowej. Pod jej koniec Stalin szczycił się odzyskaniem
wszystkich terytoriów, utraconych przez cesarstwo rosyjskie podczas wojen z lat
19041905 i 19141918, i rozszerzeniem jego granic, obejmujących większy
obszar niż za któregokolwiek z jego carskich poprzedników.
16
II
W roku 1879, kiedy urodził się Stalin, wszystko to było niewyobrażalne.
W tym czasie Gruzja wciąż jeszcze nie zasymilowała się z Rosją europejską.
Stanowiąc geograficznie część Zakaukazia, Gruzja należy do subtropikalnej Azji i
leży na jednym z historycznych szlaków lądowych łączących Azję Środkową z
Europą. Była częścią świata klasycznego, legendarną ziemią Kolchidy i Złotego
Runa, ojczyzną mitu o Prometeuszu. Skolonizowana przez Greków, stała się
później częścią rzymskiej prowincji Armenii. Pod względem etnicznym
stanowiła zawsze mieszaninę. Grecki geograf Strabon doliczył się na Kaukazie
siedemdziesięciu plemion, mówiących równie wielką liczbą języków. Sami
Gruzini dzielili się na tuzin klanów, a jednak zachowali tożsamość etniczną i
czystość języka przez 2000 lat. Jako małe, ale bogate i niepodległe królestwo w
czasach bizantyjskich, cywilizacja gruzińska osiągnęła w XII wieku wspaniały
punkt szczytowy, który nigdy już się nie powtórzył. Później Gruzja została
zdobyta przez Mongołów, walczyli o nią Turcy i Persowie, by na początku XIX
wieku zostać anektowana przez Rosjan. Jednak w górach utrzymywała się
partyzantka i dopiero w latach sześćdziesiątych XIX wieku Rosjanie całkowicie
spacyfikowali ten kraj.
Do tego czasu Gruzja, mimo bogatych zasobów naturalnych i dawnej
świetności swej cywilizacji, pogrążyła się już w nędzy. Trzy czwarte ludności
stanowili analfabeci, nie było przemysłu, plagą stali się rozbójnicy.
W dowodzie tożsamości Stalina widnieje informacja, która stanowi jeden z
kluczy do jego kariery politycznej: „Josif Dżugaszwili, wieśniak z okręgu Gori w
prowincji Tyflis". Był on w istocie potomkiem chłopów zarówno ze strony ojca,
jak i matki. Jego rodzice, analfabeci lub w najlepszym razie półanalfabeci, urodzili
się jako chłopi pańszczyźniani. Zostali wyzwoleni dopiero w roku 1864 i wtedy
ojciec Stalina przeprowadził się do Gori niewielkiego miasteczka, gdzie
wykonywał odziedziczony zawód szewca. Tam właśnie spotkał Jekatierinę
Geładze, z którą się ożenił.
Przed przyjściem na świat Stalina mieli dwoje dzieci, które zmarły tuż po
urodzeniu. Sam Stalin był bliski śmierci w wieku pięciu lat; zachorował
wówczas na ospę, która pozostawiła charakterystyczne ślady na jego twarzy. Po
doznanym w dzieciństwie wypadku miał trwały niedowład lewego ramienia.
Mieszkał w ceglanym domku, składającym się z jednej izby, iiibkLfcO
strychu i piwnicy, który został później przekształcony w rodzaj kaplicy i
obudowany neoklasycystyczną świątynią wspartą na czterech marmurowych
kolumnach. Ojciec Stalina, brutalny i gwałtowny człowiek, który często
zaglądał do kieliszka, bił żonę i dziecko i nie był w stanie zapewnić im
utrzymania. Iremaszwili, przyjaciel Stalina, który znał go najlepiej zarówno
ze szkoły w Gori, jak i z seminarium w Tyflisie, pisał tak w swych
pamiętnikach:
„Niezasłużone i dotkliwe bicie sprawiło, że ten chłopiec stał się tak zawzięty i
pozbawiony serca jak jego ojciec. Ponieważ wszyscy ludzie sprawujący władzę nad
innymi wydawali mu się podobni do jego ojca, wkrótce zrodziło się w nim pragnienie
2 Hitler i Stalin, t. I
17
[ Pobierz całość w formacie PDF ]